siyakat

• osmanlı devleti döneminde kullanılmış şifreli bir yazı türü. genellikle mali belgelerde kullanılmıştır. siyakat yazısı diğer yazı türlerinden hemen ayrılır. normalde ayrı yazılan bazı harfler bu yazıda birleşik yazılmıştır örneğin. bazı işaretlerin (harflerin dışında) ise özel anlamları vardır.
• "xx. yüzyıl başına gelindiğinde osmanlı bürokrasisinde eski kayıtların kullanılması hususunda bazı zorluklar ortaya çıkmıştır. tanzîmâtla birlikte maliye ve muhasebede cârî usüller, yerini batı'da kullanılmakta olan usüllere bırakmıştır. eski muhâsebe usülünün terkedilmesi, dolayısıyla siyâkat yazı ve rakamlarının ihmale uğramasına neden olmuştur. öyleki 1900 tarihine gelindiğinde devlet dairelerinde artık bu yazıyı okuyup yazabilecek personel kalmadığı farkedilmiştir. ilginç olan böyle bir durumun ancak italya'nın napoli şehrinde açılan "şark dilleri mektebi" için 1900 senesinde siyakat kırması hattından bir kaç satır yazı ile rakamları içine alan bir numûnenin istenmesiyle ortaya çıkmasıdır. bu hattı okuyup yazabilecek birkaç kişinin zar zor bulunabilmesi üzerine maliye, evkaf ve defter-i hâkânî nezâretleri ile dîvân-ı hümâyûn beğlikçiliği kalemlerinde bu yazıyı bilen personel yetiştirilmesine karar verilmiştir. buna rağmen 1911 senesine gelindiğinde adı geçen nezâretlere aynı emrin tekrarlanmasından meselenin hallolmadığı anlaşılmaktadır."
  belgelerle arşivcilik tarihimiz, hazine-i evrak'ta personel istihadamı www.devletarsivleri.gov.tr
• harflerin keskin ve köşeli olarak yazıldığı, kavis ve bükülme bulundurmayan, bu nedenle "kırma", "kırık yazı" ve farsça kırılmış anlamına gelen "şikeste" adıyla da bilinen yazı türüdür.
• osmanlıca bilmekle ancak %10'una kadar vakıf olunabilecek yazı türüdür.. gerisi zamana ve pratiğe bağlıdır ki bu pratik ayları değil yılları içerir.. osmanlı'da mali evraklarda ve tahrir defterlerinde yer ve kişi adları sık sık geçtiğinden örneğin bugünkü deyişle "sarı ibrahimli" olarak geçen özel ad, metinlerde "saru ibrahimli veya saru ibrahimlü" olarak geçtiğinden ucundan köşesinden okuyabileceğiniz bir siyakat belgesi insanı daha da zorlar.. koca sayfayı latin alfabesi kadar kolay okuyan abiler de görmüş olmamla beraber, bunların tecrübeleri dağları aşmakta, sayıları azalıp soyları tükenmektedir..
• osmanlılarda özellikle mali kayıtların tutulmasında bu yazı çeşidi kullanılmıştır. osmanlılardan önce de müslüman devletlerin ve moğolların, önemli yazışmalara herkesin vakıf olmaması için siyakat türü şifreli yazılar kullandığı bilinmektedir. siyakat yazısının osmanlıların keşfi olduğunu- zayıf olmakla birlikte- savunan görüşler de vardır. osmanlılarda siyakatin yerleşmesinde en büyük katkıyı 20 sene nişancılık görevinde bulunan amasyalı tacizade yapmıştır. tanzimat'a kadar osmanlı devlet teşkilatının bilhassa muhasebe olmak üzere çeşitli kayıtlarının tutulmasında kullanılmıştır. siyakat yazısından çok siyakat rakamlarını okuması zordur. ilim gerektirir. noktalamaların bulunmadığı harfleri okumak tecrübe ve sabır ister. bu yazı çeşidi yerden tasarruf da sağlar. rik'a ile 5-10 sayfa tutan bir metin siyakat ile bir sayfaya sığdırılabilir. muhasebe ilminde ustalaşmış süryanilerin, işlerini korumak için siyakatı kullandıkları ve herkese öğretmedikleri anlatılagelir.
  velhasıl türkiyedeki üniversitelerde bu yazıyı okuyacak, öğretecek babayiğit azdır.
• bu yazı stilini ucundan bucağından az biraz da olsa okuyabilecek biri varsa beni bulsun. birşey deniyorum...
• bu yazı biçiminin ne zaman ortaya çıktığı kesin olarak bilinmemekle birlikte; tarihi, eski fars imparatorluğu olan sasaniler'e kadar gitmektedir. selçuklulular, iktisadi kayıtları şifrelemek için kullanmıştır. hatta osmanlılar da bunu selçuklulardan alıp ayrı bir forma sokarak uygulamaya koymuştur. osmanlılar, siyakati selçuklular gibi sadece iktisadi alanda kullanmamış; askeri yazışmalar, vakıf, sefer, tapu kayıtlarında da bu yazı biçimini tercih etmiştir. hasılıkelâm, siyakati genel bir kalıba sığdırmak mümkün değildir. özellikle osmanlı'da, devrine ve katibine göre değişiklik göstermiştir.
  
  bu arada meraklısına tavsiye: jan reychman - ananıasz zajaczkowski (bkz: osmanlı-türk diplomatikası el kitabı)
• ilhanlılar'daki "merdiven sistemi" tekniğinin tahrir kayıtlarının yatay (mekân) ve dikey (zaman) sorunlara yol açmaması amacıyla osmanlı maliye memurlarınca geliştirilen hali. hem yazım stili hem kodlama sayesinde girift kere girift bir şekildedir. sayı kodlarının muhatabı değilseniz onları evrakın üzerindeki mürekkep lekesi sanma olasılığınız yüksektir. hatta bunu bir kademe ileriye götürecek olursak; siyakatı hakkıyla çözen uzmanların sayısı astronot, kozmonot ve taykonotların toplamından azdır.
• osmanlı bürokrasisinde bilhassa maliye, tapu ve vakıf kayıtlarında kullanılan şifreli bir yazı türü.
  
  sıklıkla neden osmanlıların siyakat tercih ettiği sorgulanır. süheyl ünver istanbul belediye mecmuası'nda teşrin-i sani 1931 tarihli "siyakat yazısı ve kuyudu atika" başlıklı yazısında bunun devlet sırrını şifreli yazıyla tutmak gibi bir sebeple değil, çok daha kısa ve öz ifade imkanı sağlamasıyla açıklar:
  
  "... siyakat yazısının devlet dairelerinde tatbikinde esrar-ı devlet mevzubahis değildir. ihtisar düşünülmüştür. zira siyakat ince ve girift ve ekseriya noktasız yazıldığı için seri tutulur. rik'a yazısı ile 5-10 satır bir yazı siyakatle bir sayfaya sığdırılır." (s. 91)
  
  genel olarak siyakatle erişilebilecek bilgiler zaten ya aynı belgede ya da başka yerde divani ya da rik'a olarak da kaydedilmiştir. gizlilik esas olsa bunlar sadece siyakat ile yazılırdı, diyorum bu açıklama da aklıma yatarak naçizane.
  
  şahsen siyakati iyi okuyan hocalarda da gözlemlediğim tam olarak budur. muameleli evrakta hiçbir zaman uzun uzun divani ya da rik'a açıklamayı okumaz, doğrudan siyakate bakarak mevzuyu beş dakikada çözer, gerekli bilgiyi edinirler. defter tasnifinde de siyakatle aradığını bulmak çok kolaydır. bürokratik yazışmalardaki tüm davet, dua, elkab, unvan, nakil-iblağ gibi rükünlerin by-pass edildiği, her kelimesinin işe yarar bir bilgi sağlayarak öz bir ifade sunduğu bir yazıdır.
  
  esasen türkçe olmakla beraber arapça harf-i cer ve terkiplerin yanında daha ziyade farsça fiiller kullanılır. bunlar da berâ-yı ..., teslim şûde bud, şûde fermûde, dâde fermûde gibi herkesin zaten anlamını bilebileceği temel ve standart farsça fiillerdir. dolayısıyla farklı dil kullanımıyla bir gizlilik sağlanmaya çalışıldığı düşüncesi de pek makul değildir.
  
  bu minvalde said öztürk'ün osmanlı arşiv belgelerinde siyakat yazısı ve tarihi gelişimi kitabındaki şifreli rakam ve kelime tabloları ilgilileri için iyi bir rehber olabilir.
• osmanlı arşiv belgelerini su gibi okuyorum diyeni duvara toslatır. belgeyi elinize aldığınızda tersini düzünü bulamayarak rezil oldum düşüncesine kapılabilirsiniz. ama rezil olmazsınız çünkü bunu okuyan adam sayısı çok sınırlıdır.
  
  ilber ortaylı çince değildir diyerek o kadar da zor olmadığı yönünde bir ifade kullanmıştır.