antropomorfizm

• insan sekilcilik... insan seklinin ya da özelliklerinin insan olmayan objelere/hayvanlara yakistirilmasi. sirket logolarindaki ya da çizgi filmlerdeki hayvanlar güzel örneklerdir... çogu iki ayak üstünde durur, gülümser, konusur falan. dikkat ediniz, köpekleri ya da kedileri sevimli bulan bir sahis, bu hayvanlarin yüzlerindeki "ifade"leri, davranislarini falan insan mimikleri/davranislariyla benzestirmekte ve bu yüzden durumdan keyif almaktadir... ve yine dikkat ediniz, hiç bi sekilde kendimizle benzestiremedigimiz yaratiklardan, misal boceklerden (suratlari bile yoktur bu yaratiklarin) lüzumsuz yere nefret ederiz.
• insanın temel yanılgılarından birisidir. sıklıkla bu tuzağa düşeriz. en basitinden sinek öldürme hususunda yaşanır bu. sineğin bir yere konmasını bekleyip tepesine gazete indirerek öldürmek isteriz. tipik bir amtropomorfist bir eylemdir bu. sineğin gözleri kafasının üzerindedir. ama bizler insandan yola çıkarak sineği düşündüğümüz için, onun da gözlerinin bizimkiler gibi önde olduğunu sanırız. sonuç itibariyle bu eylemde başarı oranı düşüktür. çünkü sinek uçar. insanbilimcilik değil, insanbiçimciliktir doğrusu.
• doğaya hakim olduğunu sanan insanoğlunun (pc versiyon insankişisi), doğadaki mevcut- veyahut varolduğunu sandığı- varlıklara insani karateristikler atfetmesi olayıdır. algısı zayıf şahsımın rastladığı güzel bir örneği ise terry pratchett romanlarındaki "ölüm" karakteridir. "ölüm"ün (death amına koyim death!), büründüğü bu insani karakteristik insanın inanmasıyla ancak varolabilmektedir. small gods'da daha detaylı bir şekilde ele aldığı bu işleyiş tanrıların da insanların tasvir edebileceği bir biçimde varolmasına sebep olmuştur. bir nevi, "ormanda evren yaratılırsa ve orada görecek kimse yoksa gerçekten bir evren var mıdır" gibi bişi. birşey bizim sikimizde değilse yoktur.
  
  müslüman hıristiyan veya diğer bir theism'in takipçisi dinci kesim de buna uyanıp tanrının tasvirini yapamayacağımızı savunmuştur. halbuki tanrı insanı kendi görünümünde yaratmıştır. kendisi de böyle gözlüklü, bilgisayar başında oturan depresyon hırkalı bir adamcağızdır.
  
  birşey algı kapılarından içeri girebiliyorsa, ondan nefret etme ehliyetin mevcuttur. şayet tipini bilmeyip de nefret etmek öküzlüğe girebilir.
  
  işte bu yüzden insanlar anthropomorphise olayına girer ve çocuk allah deyince aklına atatürk'ü getirir. bu da emniyetli bir tasviridir, m.e.b.'den kimse çıkıp "atatürk de bizim gibi insandı, sabah dişini fırçalardı, aha işte fırçası!" dememekte, zira ulusun en kutsal değerlerinden birini en bir kutsal diğer bir sembole yapıştırdığında kimse seni dururamaz, ulus-milletini ayakta sikersin, hidayet türkoğlu maskesi takmış gibi peşlerinden bronz ata büstüyle koşarsın, altına sıçtırırsın. nerden buraya geldiğimi bilen varsa bir zahmet mail atsın.
• hayvan davranışı çalışmaları çerçevesinde bir hata, ya da kaçınılması gereken bir tutum olarak anlaşılıyor. özellikle hayvan zihni ile ilgili çalışmaların eleştirilerinde bu suçlamayla karşılaşmak olası.
  
  hata, "insana özgü" zihinsel durumların hayvanlara atfedilmesi. mesela bir karıncaya arzu, niyet, bilinç, umut atfetmek antropomorfik bir hata olabilir. sanat uğruna, ya da ne bileyim günlük hayatta bu atfedişler sorunlu değil, ancak hayvan davranışına bilimsel yaklaşma niyetindeyseniz, antropomorfizm yapmamaya dikkat etmeniz salık verilir. sanki antropomorfizmden kaçınmak sağlam bilimci olmanın göstergesi; antropomorfizm yapmak ise duygusallığın ve yumuşaklığın...
  
  bazen hatalı atfetmeler sadece zihinsel durumlarla sınırlandırılmıyor. geniş anlamıyla, örneğin şunları atfetmek hata olabilir: bilişsel ve duygusal durumlar (inanç, arzu, korku, sevinç), eylem fiilleri (oynama, takip etme), ahlak ve karakterle ilgili özellikler (cesur, zalim, düşünceli, kibar).
  
  antropomorfizmi bir suçlama olarak kullananlar neyin antropomorfizm olduğunu, bunun neden hatalı olduğunu pek açıklamıyorlar. böylece antropomorfizm bir retorik aracına dönüşmüş oluyor (komünist, ateist, faşist gibi).
  
  antropomorfizm suçlamasını yapanların genelde iddia ettikleri şey, zihinsel durumların hayvanlara atfedilmesinin bir "kategori hatası" olması. yani sorun ampirik bir sorun değil; daha ziyade mesela düz adamın telefon numarasını sormak gibi bir şey..
  
  öyle sanıyorum ki darwin sonrası dünyada bunu kabul etmek mümkün değil. eğer doğada evrimsel devamlılık varsa, bu devamlılığın sadece morfolojik değil, aynı zamanda belli bir temelde psikolojik de olması gerekiyor (zihinsel devamlılık). bu durumda hayvanların, "insana özgü" sandığımız bazı zihinsel kabiliyetlere, ya da en azından bunların temellerine sahip olduğunu kabul etmek için ciddi bir nedenimiz var. incelemeye değer olan da tam olarak bu: hayvanların zihinsel durumları, süreçleri, kabiliyetleri ve güçleri nedir? bunların sınırları nedir? bu tip araştırmaları "antropomorfik" diye eleştirenler, aslında bu soruların cevaplarını varsaymış oluyor.
  
  mary midgley ne güzel demiş: hayvanların motivasyonundan bahsetmekte antropomorfik olan bir şey yok. asıl antropomorfik olan aslanın korku, öfke ya da merakla hareket ettiğini söylemek değil, ona "ormanlar kralı" demektir.
• tarih oncesi topluluklarin preanimistik donem boyunca dogayla kurduklari iliskilerde akillarinin karmakarisik olmasindan kaynaklanan insani bir durum. doga yasalarinin anlasilmasi hala zor olan tezahuru, tarih oncesi donemi insaninin zayif psikesinde seytan, ilahilik, tanri, ruh, cin, peri, otedunya gibi kavramlar olusturmustur. bu gariban atalarimizin ellerinde ise kendilerine herhangi bir sey sey ifade eden tek seyin kendi bedenleri ve oznellikleri oldugundan, kolektif bilinclerinde olusan bu yeni kavramlara kendi insanligini yansitmasina antropomorfizm denir. yunan ve hindu mitlerinde (isterseniz din deyin farketmez), tanrilarin insan ve insani olusu, hatalarinin bulunusu, trajik yucelige sahip olmasi bu yuzdendir. zeus'u goren, ya da totemine bakan eski insan kendi icindeki ululugu kendi tasarisindaki hatalarla birlikte gormustur. totemlerin ise ikili karakteri budur, hem insani hem ilahiligi simgelemektedir, ama hep insan tipinde.... insan, zavalliligindan olsa gerek, anlayamadigi dogada kendini gormek istemistir, lakin goremeyince de samson agonistes gibi psikopata baglayip tas ustunden tas birakmamistir.
  
  ilkel insanin dogayla olan mucadelesi, kendilerine "mana" denilen gezgin ruh kavramini da vermistir, ve insanoglunda yeryuzundeki belirli noktalari "kutsal" kabul etme gereksinimi baslamistir. hayirli olsun. "mana" , antropomorfizm disinda kalan, insanin sezdigi fakat kafasinin basmadigi doga olaylarina ruhanilik addedilmesinden sonra ortaya cikan kavramdir ve de antropomorfistik anlamlandirmanin da disinda kalir. ama ikisi de ayni bilinmezin sonuclaridir; o bilinmez ki, gunumuze kadar dinlerin, ideolojilerin, zirtin, pirtin dogup gelismesine neden olmustur. o yuzden antropomorfizmi iyi anlayalim...
• insanın kendi dı$ındaki dünyadan anlam çıkarma ve onu kendine benzetme alı$kanlığı.
  dindarlar da çok sık kullanırlar bu varsayımı. yani, eger bizler - biz bilinç sahibi insanlar - olmasaydı, güneşin ve diger şeylerin varlıklarının da bir anlamı kalmazdı. karl marx bu anlayı$a kar$ı çıkacak ve su hükme varacaktır: "nesnel dünya onu algilayan insan zihninden bağımsızdır
• "eski bir yunan düşünürü olan ^* şöyle der: eğer hayvanlarda imgeleme yetisi olsaydı, aslanlar tanrının kocaman yenilmez bir aslan olduğunu sanacaklar, fareler onu fare olarak göreceklerdi. sivrisinek tanrısı büyük bir olasılıkla bir sivrisinek olacak, öte yandan verem mikrobunun tanrısı imgelemde bir bakteri görünümünde belirecekti.
  
  insan, tanrısını her yerde var olan, her şeyi bilen, her şeyi yapma yetisine sahip bir imge olarak biçimlendirdi; ya ni insan, tanrıyı kendi öz emellerinin en yüceleriyle bezedi.
  
  tanrı, "yaşamın ezici yoksullugundan" doğmuş,
  insanoğlunun yaşamı daha zengin, daha kolay,
  daha eşitlikçi ve daha iyi hale getirme itilimi
  sonucu ortaya çıkmış bir uydurmacadan başka
  bir şey degildir.
  
  tanrı, insanın yavan yaşantısının çok üstünde
  tutulmuştur; çünkü erkeklerin ve kadınların en iyi
  nitelikleri ve istekleri, çetin bir yaşam savaşımın-
  dan başka bir şey getirmeyen yaşamın gerçeklik-
  leri arasında yer bulamamıştır."
• bertrand russell'ın meşhur makalesidir; homerik (homeros kaynaklı) tanrıların hıristiyan tanrılarından farkı olup olmadığını sorarak agnostiklikle ateistliğin farkını/benzerliğini anlatır:
  http://www.luminary.us/…ssell/atheist_agnostic.html
  
  "i never know whether i should say "agnostic" or whether i should say "atheist". it is a very difficult question and i daresay that some of you have been troubled by it. as a philosopher, if i were speaking to a purely philosophic audience i should say that i ought to describe myself as an agnostic, because i do not think that there is a conclusive argument by which one prove that there is not a god.
  
  on the other hand, if i am to convey the right impression to the ordinary man in the street i think i ought to say that i am an atheist, because when i say that i cannot prove that there is not a god, i ought to add equally that i cannot prove that there are not the homeric gods."
  
  ayrıca:
  (bkz: homerik ilahiler)
• evrensel onyargi. hatta turculugun (bkz: speciesism) de altinda yatan sebep. once insan formu yuceltilir, ardindan insan formunda olmayanlar asagi gorulur. ama bu sanki bize benzemedikleri icin degil de anthropomorpheluk vakfettigimiz degerlere, seylere benzemedikleri icinmis gibi geldigi icin icimiz rahat eder.
• (bkz: morgan freeman)^*